DZIAŁANIA KCPU

SKIEROWANE NA ZAPOBIEGANIE WCZESNEJ INICJACJI ALKOHOLOWEJ

 

Wprowadzenie

Zgodnie z polskimi normami prawnymi oraz paradygmatem profilaktycznym inicjacja alkoholowa  powinna nastąpić nie wczesnej niż po przekroczeniu progu pełnoletności, czyli po ukończeniu 18 lat. Mimo pozytywnych tendencji wczesne inicjacje picia napojów alkoholowych nadal są udziałem większości młodzieży. Dlatego też kwestia ta w ramach szeroko pojętej profilaktyki zachowań ryzykownych młodzieży znajduje się w polu zainteresowania Krajowego Centrum  Przeciwdziałania Uzależnieniom (KCPU).

Zgodnie z Ustawą o zdrowiu publicznym do naszych zadań należą m.in. prowadzenie działań, które zmierzają do podnoszenia jakości oddziaływań profilaktycznych kierowanych do dzieci
i młodzieży (art. 8b ust 2 pkt 5) oraz opracowywanie standardów i rekomendacji  w zakresie profilaktyki używania alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych, środków zastępczych lub nowych substancji psychoaktywnych (…)  (art. 8 ust 2 pkt 10). Dokumentem, który wyznacza kierunki naszych działań jest także Narodowy Program Zdrowia na lata
2021-2025.

Merytoryczną podstawą projektowania zadań z zakresu profilaktyki zaadresowanej do dzieci
i młodzieży są dla nas Europejskie Standardy Jakości w Profilaktyce Uzależnień
(European Drug Prevention Quality Standards – EDPQS), które dostarczają wspólnie uzgodnionych standardów programów profilaktycznych opartych na solidnych podstawach naukowych i  metodologicznych.

Poniżej zamieszczono najważniejsze działania realizowane w tych obszarach:

System rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego

Od 2010 roku prowadzony jest System rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego, w ramach którego dokonywana jest ocena programów z obszarów promocji zdrowia psychicznego, profilaktyki uzależnień (profilaktyki narkomanii, profilaktyki problemów alkoholowych) oraz programów profilaktyki innych zachowań problemowych (ryzykownych) dzieci i młodzieży.

Programy są badane pod kątem spełnienia standardów – szczegółowych wymagań odnoszących się do jakości programu jako całości, a także poszczególnych etapów jego realizacji, tj. etapu diagnozy i oceny potrzeb, wyboru grupy docelowej, planowania celów
i sposobów ich realizacji, zapewnienia jakości realizacji oraz monitorowania i oceny efektów programu.

 

System rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego to:

  • promowanie standardów jakości,
  • ocena programów,
  • przyznawanie rekomendacji programom,
  • baza rekomendowanych programów.

 

Produktem systemu, przeznaczonym do szerokiego wykorzystania w praktyce profilaktycznej jest baza programów rekomendowanych.

W bazie programów rekomendowanych znajduje się obecnie 30 programów, których lista dostępna jest na stronie: www.programyrekomendowane.pl.

W latach 2022-2025 odnotowano 1 090 300 wyświetleń strony.

KCPU podejmuje działania promujące System rekomendacji udzielając dofinasowania w ramach ogłaszanych konkursów na takie zadania jak:

  1. szkolenia dla nowych realizatorów rekomendowanych programów, zapewniając im dostęp do sprawdzonej wiedzy i narzędzi dydaktycznych,
  2. przeprowadzenie badań ewaluacyjnych programów profilaktycznych (zarówno tych, które już są w Systemie rekomendacji, jak i nowych) dla dzieci i młodzieży,
  3. przeprowadzenie szkoleń dla nowych realizatorów programów rekomendowanych,
  4. opracowywanie nowych programów profilaktycznych opartych na naukowych podstawach.

Wparcie ze strony KCPU dotyczy zatem zarówno tworzenia nowych programów oraz ich walidacji, jak i procesu korzystania z ofert programów zawartych w bazie.

 

Upowszechnianie wiedzy i dobrych praktyk

KCPU podejmuje systematyczne działania na rzecz upowszechniania wiedzy z zakresu profilaktyki uzależnień oraz wymiany dobrych praktyk w tym obszarze. Jednym z głównych narzędzi realizacji tego celu jest organizacja ogólnopolskich i regionalnych szkoleń, warsztatów oraz konferencji tematycznych skierowanych do różnych grup odbiorców – w tym przedstawicieli samorządów, realizatorów programów profilaktycznych, nauczycieli, pedagogów szkolnych, psychologów oraz innych specjalistów pracujących z dziećmi i młodzieżą.

Dodatkowo, Centrum prowadzi portale internetowe stanowiące źródło rzetelnej wiedzy i narzędzi edukacyjnych, np:

  • madraochrona.pl – platforma skierowana do rodziców, nauczycieli oraz specjalistów pracujących z dziećmi i młodzieżą. Zawiera artykuły, ćwiczenia, scenariusze zajęć oraz porady z zakresu wychowania, rozwoju psychicznego dzieci, przeciwdziałania ryzykownym zachowaniom oraz budowania relacji opartych na zaufaniu i komunikacji.

W latach 2022-2025 liczba użytkowników portalu wyniosła 536 938 użytkowników, strona została wyświetlona 784 670 razy.

  • niebotak.pl – strona przeznaczona dla młodzieży w wieku 12-17 lat. Umożliwia zdobycie wiedzy o skutkach używania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych w sposób atrakcyjny i przystępny. Zawiera testy, zadania interaktywne oraz treści multimedialne umożliwiające samodzielną refleksję i edukację.

W latach 2022-2025 liczba użytkowników portalu wyniosła 45 698 użytkowników, strona została wyświetlona 111 781 razy.

Wszystkie te działania służą promowaniu profilaktyki opartej na dowodach naukowych, wzmacnianiu kompetencji wychowawczych i edukacyjnych wśród dorosłych oraz budowaniu odpowiedzialnych wobec substancji psychoaktywnych postaw wśród młodzieży.

Pomoc dzieciom i młodzieży z grup ryzyka

KCPU finansuje i koordynuje realizację programów z zakresu profilaktyki selektywnej które są adresowane do dzieci, młodzieży oraz młodych dorosłych do 25. roku życia.

Programy te uwzględniają indywidualne, rodzinne i środowiskowe czynniki ryzyka oraz oferują różne formy wsparcia, takie jak:

  • pomoc psychologiczna,
  • socjoterapia,
  • wsparcie opiekuńczo-wychowawcze,
  • warsztaty umiejętności społecznych i emocjonalnych.

W latach 2022-2024 KCPU sfinansowało ponad 92 programy profilaktyki selektywnej, a łączna liczba odbiorców wyniosła 52 310 osób.

Centrum dofinansowuje również bezpośrednią realizację rekomendowanego programu
„FRED goes net” – krótkoterminowej interwencji profilaktycznej opartej o metodę dialogu motywującego, skierowanej do młodzieży w wieku 13-19 lat. Program adresowany jest do osób, które eksperymentują lub używają szkodliwie substancji psychoaktywnych
(alkohol, narkotyki, tzw. dopalacze) i z tego powodu doświadczają pierwszych problemów osobistych, rodzinnych, szkolnych lub prawnych. W latach 2022 – 2024 zrealizowano 49 programów
a łączna liczba odbiorców w latach wyniosła 11 641.

 

Telefon Zaufania Uzależnienia

Ogólnopolski Telefon Zaufania Uzależnienia to miejsce, gdzie osoby z problemami związanymi z uzależnieniem i ich bliscy mogą otrzymać wsparcie, porozmawiać z wykwalifikowanymi konsultantami oraz uzyskać informacje na temat leczenia, terapii i innych form pomocy. Telefon Zaufania jest dostępny dla osób z całej Polski i działa codziennie w godzinach

16.00-21.00. Pomoc udzielana przez telefon jest anonimowa, bezpieczna i oparta na zasadzie zaufania.

Najczęstszymi osobami korzystającymi z telefonu zaufania są rodzice młodzieży podejmującej ryzykowne zachowania związane z piciem alkoholu oraz używaniem innych substancji psychoaktywnych. Z poradnictwa konsultantów Telefonu Zaufania korzystają również nauczyciele i pedagodzy.

Liczba osób korzystających z telefonu zaufania w latach 2022-2025 wyniosła 6 957 osób.

 

Poradnia internetowa

Poradnia internetowa www.poradniauzaleznienia.pl to miejsce oferujące anonimowe
i bezpłatne wsparcie dla osób zmagających się z uzależnieniami oraz ich bliskich. Oprócz kontaktu ze specjalistami (psychologiem, lekarzem, prawnikiem, specjalistą psychoterapii uzależnień), serwis zawiera bogate materiały informacyjno-edukacyjne, artykuły, czasopisma, informacje prawne oraz dział FAQ. Użytkownicy mają dostęp do wyszukiwarki placówek pomocowych, informatorów do pobrania oraz baz danych instytucji medycznych i terapeutycznych.
Z  poradni internetowej korzystają również rodzice młodych osób podejmujących ryzykowne zachowania związane z używaniem alkoholu i innych substancji psychoaktywnych.

W latach 2022-2025 specjaliści udzielili 1 214 porad mailowych oraz odbyli 1 839 godzin dyżurów na czacie.

 

Zintegrowany System Kwalifikacji

Z inicjatywy KCPU we współpracy z Instytutem Badań Edukacyjnych opracowano
i wprowadzono do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji, dwie kwalifikacje wolnorynkowe służące podniesieniu poziomu oddziaływań profilaktycznych w Polsce:

  1. Prowadzenie promocji zdrowia psychicznego, profilaktyki uniwersalnej w zakresie używania substancji psychoaktywnych i zaburzeń behawioralnych. Podstawa prawna włączenia kwalifikacji do ZSK – Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 12 lipca 2024 r. w sprawie włączenia kwalifikacji wolnorynkowej „Prowadzenie promocji zdrowia psychicznego, profilaktyki uniwersalnej w zakresie używania substancji psychoaktywnych i zaburzeń behawioralnych” do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji (Monitor Polski z dnia 2024-07-12 r., poz. 693).
  2. Prowadzenie selektywnej i wskazującej profilaktyki w zakresie używania substancji psychoaktywnych i zaburzeń behawioralnych oraz minimalizowania problemów związanych z tymi zachowaniami. Podstawa prawna włączenia kwalifikacji do ZSK – Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 2024-07-11 r. w sprawie włączenia kwalifikacji rynkowej ,,Prowadzenie selektywnej i wskazującej profilaktyki w zakresie używania substancji psychoaktywnych i zaburzeń behawioralnych oraz minimalizowania problemów związanych z tymi zachowaniami” do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji (Monitor Polski z dnia 2024-07-19 r., poz. 676).

 

 Wsparcie dla samorządów

Kluczowa rolę w systemie rozwiązywania problemów alkoholowych odrywają samorządy gminne, które mają obowiązek opracowania i realizowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii a jednym z zadań jest profilaktyka używania alkoholu przez dzieci i młodzież. KCPU przekazuje corocznie gminom rekomendacje w tej sprawie a także organizuje kursy dla instruktorów szkolących sprzedawców napojów alkoholowych, aby samorządy mogły korzystać z tej bazy i w swoich gminach prowadzić działania edukacyjne zmierzajcie do ograniczenie sprzedaży alkoholu osobom niepełnoletnim. W kontekście badanń ESPAD, które wskazują na znaczący odsetek młodzieży kupującej alkohol, przygotowanie sprzedawców  to ważny element profilaktyki.

KCPU realizuje także  szkolenia w ramach Europejskiego Programu Profilaktyki (EUPC), skierowane przede wszystkim do przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego. Celem jest wsparcie samorządów lokalnych w implementacji nowoczesnych, opartych na dowodach naukowych rozwiązań profilaktycznych oraz w podejmowaniu świadomych decyzji dotyczących finansowania programów profilaktycznych. Łącznie do czerwca 2025 r. w szkoleniach wzięło udział 117 przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego.

Poniżej zaprezentowano wykres obrazujący liczbę gmin realizujących rekomendowane programy profilaktyczne w latach 2013 – 2023 oraz wydatki (dane z KCPU G1 2023), https://siu.praesterno.pl/artykul/857

 

Wnioski

Szeroki zakres działań podejmowanych przez KCPU stanowi istotny wkład w profilaktykę adresowaną do młodzieży realizowaną także w ramach systemu szkolnego, w środowiskach lokalnych oraz przez społeczeństwo obywatelskie. Rola KCPU to przede wszystkim wypracowywanie innowacji, inicjowanie działań, koordynacja, wspieranie oraz podnoszenie kompetencji profilaktyków w zakresie profilaktyki, której skuteczność oparta jest na dowodach.

Dla osiągnięcia sukcesu profilaktycznego kluczowe znaczenie ma integracja działań oraz współpraca różnych instytucji i organizacji na rzecz ograniczenia spożycia alkoholu przez młodzież.