Komunikat Zastępcy Dyrektora Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom wykonującej zadania Dyrektora KCPU w sprawie wyników kontroli NIK

W związku z ustaleniami Najwyższej Izby Kontroli opublikowanymi w ,,Raporcie  Realizacja Zadań związanych z poborem i wydatkowaniem opłat od środków spożywczych oraz napojów  alkoholowych.” Delegatura w Szczecinie, Nr ewid.130/2024/P/24/085/LSZ  (LSZ.410.9.2024. LSZ.410.9.20240), Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom (dalej: KCPU) wyjaśnia, że ustalenia kontroli NIK dotyczące KCPU obejmują okres od 1 stycznia 2021 r. do 31 marca 2024 r. z wykorzystaniem dowodów sporządzonych przed i po tym okresie, jeżeli miały istotny wpływ na zagadnienia objęte kontrolą NIK (czyli dowodów KBPN, PARPA i od 2022 r. KCPU). Kontrola NIK w KCPU rozpoczęła się 17.04.2024r. Raport NIK z przeprowadzonej kontroli został opublikowany  09.08.2024 r. Obecny Raport NIK stanowi podsumowanie ustaleń z kontroli, która obejmowała także wiele innych podmiotów (w tym NFZ, jednostki samorządu terytorialnego). Poniżej odnosimy się do postawionych KCPU zarzutów przez NIK:

1. Zarzut NIK dotyczący zlecenia do realizacji działań innych niż wymienione w art. 97 ust. 3 pkt. 17 ustawy o świadczeniach tj. wspieranie zadań z zakresu zdrowia publicznego dotyczące profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Zarzuty dotyczą zlecenia przez KCPU  następujących zadań:

• badania dobrostanu osób, w tym w szczególności matek i dzieci przebywających na terenie Polski na skutek działań wojennych na Ukrainie (realizator KUL),
• wydania/publikacji artykułów niezwiązanych z przeciwdziałaniem alkoholizmowi zamieszczonych w czasopiśmie ,,Świat Problemów”, tj. zakwestionowano wszystkie artykuły o uzależnieniach behawioralnych, narkotykach  i zdrowiu psychicznym młodzieży np. artykuły „Program profilaktyczny – Wspólne kroki w Cyberświecie”, „Kończę z tym, dlaczego dzieci nie chcą żyć”, „Hazard w grach komputerowych”, „Bezdomność zaczyna się w dzieciństwie”, „Leki w tym OTC w życiu młodzieży” (realizator Fundacja ETOH),
• wydania broszur niezwiązanych z tematyką przeciwalkoholową, były to dwa tematy z pięciu, jeden zatytułowany ,,Narkotyki co warto wiedzieć”  i drugi –„Hazard zabawa czy ryzyko? – Poradnik dla rodzin i bliskich osób uprawiających hazard”, które wydano w ramach realizacji zadania dotyczącego pracowników i klientów lokalnych punktów konsultacyjnych, finansowanych ze środków Gminnych Programów Przeciwdziałania i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (realizator Fundacja ETOH).

Wyjaśnienie KCPU:

NIK zakwestionowała sfinansowanie ww. działań z opłat od napojów alkoholowych, nie zaś zasadność sfinansowania przez KCPU wymienionych wyżej zadań/artykułów. KCPU zlecając powyższe zadania kierowało się aktualną wiedzą dotyczącą profilaktyki uzależnień, z której wynikają jasne rekomendacje, że edukacja dot. zdrowia publicznego oraz profilaktyka nie powinny być segmentowane ale obejmować całe spektrum problemów. Takim szczególnym problemem było doświadczenie traumy przez kobiety z dziećmi uciekające z terenów ogarniętej wojną Ukrainy.

Ogłaszając  zadania konkursowe KCPU uważało, że treści kierowane do  samorządów lokalnych powinny obejmować  problematykę dotyczącą alkoholu, narkotyków i uzależnień behawioralnych, bo też i samorząd zajmuje się nie tylko zapobieganiem problemom alkoholowym. Gdyby przyjąć punkt widzenia NIK, to oznaczałoby wydawanie dla samorządów odrębnego czasopisma o profilaktyce problemów narkotykowych i uzależnień behawioralnych i odrębnego pisma o problemach alkoholowych kierowanych do tej samej grupy odbiorców  tj. jednostek samorządu terytorialnego.  

Podobnie w przypadku pakietu edukacyjnego kierowanego do gmin uznano, że należy opracować w ramach zadania zleconego kompleksowy materiał, uwzględniający wszystkie rodzaje uzależnień, przy założeniu że profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych stanowić będzie zawsze większą część opracowanego  materiału. Wszystkie powyższe argumenty KCPU przedstawiło Najwyższej Izbie Kontroli, ale nie zostały one przyjęte.

Zwracamy uwagę, że podejście NIK doprowadziło do tego, że jako nieuzasadnione uznano także opublikowanie z opłat od napojów alkoholowych artykułów pt. „Światowy dzień walki z rakiem – nie obchodźmy go obojętnie” oraz ,,Zadbaj o zdrowie piersi”.

Zależności pomiędzy piciem alkoholu a problemami zdrowotnymi (w tym nowotworami) są  dobrze udokumentowane. Wg WHO picie alkoholu to trzeci najważniejszy czynnik ryzyka dla występowania problemów zdrowotnych u ludzi. Zachorowania na ponad 200 chorób można powiązać z piciem alkoholu. Najczęstszą przyczyną zgonów związanych z nadużywaniem alkoholu są choroby sercowo-naczyniowe, w tym zawały serca i udary mózgu. Liczne badania naukowe wymieniają etanol w czołówce  czynników zwiększających ryzyko co najmniej 7 nowotworów złośliwych, w tym jamy ustnej, gardła, krtani, piersi, wątroby.

Argumenty WHO także  jednak nie przekonały NIK. Uznano, że nie można było sfinansować artykułów o wpływie alkoholu na stan zdrowia z opłat od napojów  alkoholowych, bo środki te są przeznaczone na ,,profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych”, a edukacja w zakresie problemów zdrowotnych powiązanych z piciem  alkoholu nie mieści się, zdaniem NIK, w tej profilaktyce i rozwiązywaniu problemów alkoholowych.

W związku z powyższym, KCPU biorąc pod uwagę fakt nieuznania przez NIK wyjaśnień KCPU do zakwestionowanych działań edukacyjnych, przekonane jednakże o słuszności swojej argumentacji merytorycznej dotyczącej potrzeby budowania w Polsce kompleksowych rozwiązań i systemów profilaktycznych, wystąpiło po zakończonej kontroli do MZ z wnioskiem o zmianę właściwych przepisów, których projekt obecnie jest już na etapie konsultacji społecznych. W projekcie ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi zaproponowano odpowiednie zmiany w brzmieniu przepisów art. 93 ust. 4 ustawy oraz art. 97 ust.3 pkt 17 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków  publicznych (Dz. U. z 2024 r. poz. 146, z późn. zm.) mające na celu rozszerzenie przeznaczenia środków finansowych pozostających odpowiednio  w dyspozycji gminy oraz z FRPH na realizację działań w zakresie profilaktyki dotyczącej wszystkich uzależnień, nie jedynie profilaktyki uzależnienia od alkoholu, jak to ma miejsce obecnie.

2. Zarzut NIK dotyczący wykonywania przez niektórych pracowników KCPU w latach 2022-2024 dodatkowych zajęć zarobkowych na rzecz siedmiu podmiotów, którym w tym okresie  KCPU zleciło do realizacji zadania z dofinansowaniem ze środków od napojów alkoholowych. Łączna kwota dofinansowania dla tych 7 podmiotów wyniosła 15,4 mln. zł.  W ocenie NIK  wykonywanie dodatkowych zajęć zarobkowych przez pracowników KCPU na rzecz ww. podmiotów naruszało transparentność, zachowanie uczciwej konkurencji i obiektywizm przy zlecaniu zadań finansowanych ze środków pochodzących z opłat od napojów alkoholowych oraz sprawowania nadzoru nad realizacją zleconych zadań.

Wyjaśnienie KCPU:

Przyjmując argumenty NIK, KCPU podjęło szereg działań i wdrożyło  procedury, które zapobiegają występowaniu tego typu sytuacji. Przede wszystkim doprecyzowano kwestię konfliktu interesów. Pracownicy KCPU podejmowali dodatkowe zajęcia zarobkowe po uzyskaniu zgody Dyrektora jednostki zgodnie z art. 8g  ust. 1 ustawy o zdrowiu publicznym. Równocześnie w art. 8 g ust. 2 ww. ustawa  wskazuje, że wykonywanie dodatkowych zajęć zarobkowych, nie może pozostawać w sprzeczności z ich obowiązkami lub wywoływać podejrzenia o ich stronniczość lub interesowność. W związku z powyższym Dyrektor KCPU wydał Zarządzenie nr 50/2024 z dnia 30 września  2024 r. w sprawie trybu wyrażania zgody na wykonywanie dodatkowego zatrudnienia przez pracownika KCPU, wprowadzając tym samym jasne zasady zapobiegające wystąpieniu tego typu problemom w przyszłości.

3. W odniesieniu do zarzutu NIK dotyczącego braku kontroli dokumentacji rozliczania wydatków, ponoszonych przez podmioty realizujące zadania na zlecenie KCPU oraz przeprowadzenia  w latach 2022-2024 (I kwartał) tylko  czterech kontroli finansowych (3,8%) ze 106 umów o rozliczenie dotacji, zawartych w latach 2022-2024 z opłat od napojów alkoholowych.

Wyjaśnienie KCPU:

W celu wzmocnienia mechanizmów kontroli wydatków związanych z realizacją umów Zastępca Dyrektora KCPU wykonująca zadania Dyrektora KCPU wydała w dniu 31 października 2024 r.  zarządzenie 68/20024 uchylające Zarządzenie nr 46/2022 Dyrektora KCPU w sprawie przekazywania, rozliczania i kontroli udzielonych dotacji. Ponadto w związku z tym, że MZ przyznało KCPU dodatkowy etat kontrolera (o które KCPU ubiegało się od kilku lat) dokonano także  naboru na nowo utworzone stanowisko oraz wprowadzono szereg zmian w ogłoszeniach konkursowych, m.in. wprowadzono zalecenie, że ,,Oferent w trakcie realizacji zadania zleconego przez KCPU zobowiązany jest do opracowania procedur nabywania towarów i usług. W celu zapewnienia transparentności i bezstronności przy wyborze przez  Oferenta realizatora działań, KCPU zaleca by na etapie zapytania ofertowego, zapytań nie kierować do firm/podmiotów, których właścicielami, współwłaścicielami, udziałowcami, członkami zarządu są koordynator finansowy lub merytoryczny zadania.

4. KCPU pragnie także zauważyć, że NIK  w raporcie potwierdziło, że :

• KCPU właściwie planowało zadania finansowane z opłaty od napojów alkoholowych,
• w okresie objętym kontrolą zadania były ogłaszane zgodnie z wymogami  § 6 ust.2 rozporządzenia w sprawie FRPH, zadania były zlecane w trybie konkursu na realizacje zadań z zakresu zdrowia publicznego, określonego w NPZ,
• treść ogłoszeń  oraz analiza postępowań konkursowych  wykazała, że wszystkie postępowania konkursowe zostały ogłoszone przez KCPU, a treść ogłoszeń spełniała wymogi określone w sprawie FRPH,
• we wszystkich zbadanych postępowaniach konkursowych Dyrektor KCPU powołał Komisję do rozpatrzenia wniosków, wnioski zostały złożone w formie pisemnej i zawierały elementy określone w rozporządzeniu w sprawie FRPH,
• wszystkie umowy zawierały elementy wymienione w art.. 150 ustawy o finansach publicznych.

Dr n. med. Bogusława Bukowska

Zastępca Dyrektora

Wykonująca zadania Dyrektora KCPU